Wim van den Doel
Snouck. Het volkomen geleerdenleven van
Christiaan Snouck Hurgronje
Prometheus, E 49,99
ISBN 978 90 446 35621
Als eenvoudig studentje sociale wetenschappen in de progressieve jaren tachtig van de vorige eeuw werd mij al snel ingewreven dat antropologie een hele foute studie is. Immers, hadden de Amerikanen in Vietnam niet handig gebruik gemaakt van antropologisch onderzoek naar de etnische samenstelling van het Noord-Vietnamees verzet? Om er vervolgens hun oorlogsstrategie mee te verfijnen. En had de beroemde etnoloog Malinowski op de Trobriandeilanden niet oneigenlijk gebruik gemaakt van de gastvrijheid van de bewoners van deze verre archipel? Of waren antropologen (met hun propaganda) niet medeschuldig geweest aan het op grote schaal gebruik van uiterst giftige pesticiden door boeren in de Derde Wereld om hun rijstoogsten te verdubbelen? Dit alles schoot mij te binnen tijdens het lezen van de indrukwekkende biografie van Christiaan Snouck Hurgronje (1857-1936). Auteur Wim van den Doel heeft zich er bepaald niet makkelijk van afgemaakt. Het is dan ook geen sinecure om leven en werk van deze Leidse antropoloog te doorgronden. Mijn eigen hoogleraar had me al vroeg laten kennis maken met Snouck. Vooral vanwege zijn studies in Aceh, de destijds en nu nog opstandige provincie op Noord-Sumatra. Critici zagen de geleerde als een verlengstuk van het koloniale regime. Samen met houwdegen generaal Van Heutsz had hij de pacificatie van dit deel van Nederlands-Indië toch maar mooi bewerkstelligd! Maar dat lag toch anders. Eenmaal terug in Holland ontpopte hij zich als een warm pleitbezorger voor beëindiging van de Nederlandse overheersing in de Oost. Was hij dan een soort dubbelspion of gewoon een ordinaire avonturier? Had hij het spelletje meegespeeld om er zelf beter van te worden? Mijn hoogleraar benadrukte dat het werk van Snouck als een voorbeeld moet worden gezien voor wat in de antropologie de ‘participerende observatie’ is gaan heten. De methode waarbij de onderzoeker zich helemaal onderdompelt in de samenleving, als het ware meedoet met het dagelijks leven en zo een beeld krijgt van de rollen en de machtsverhoudingen binnen een gemeenschap. Snouck ging daar heel ver in. Hij wilde de islamitische wereld van binnenuit leren kennen. Dus bekeerde hij zich tot dit geloof, trok naar Mekka en trouwde een Soendanese (die hij niet mee terug naar Nederland zou nemen, evenmin zijn vijf kinderen die hij bij haar verwekte). Eenmaal in Nederlands-Indië won hij op deze wijze het vertrouwen van de Acehse bevolking. Of je zover moet gaan om je informanten in te palmen is de vraag. Maar kijk je ernaar in de context van die tijd en van de turbulente ontwikkelingen in de wereld aan het einde van de 20e eeuw, dan dwingt Snouck Hurgronje toch respect af. Eenzelfde ontzag beschrijft overigens Philip Dröge al in zijn lezenswaardige boek Pelgrim. Leven en reizen van Christiaan Snouck Hurgronje (2017). En wie nog meer over Aceh wil weten leest Anton Stolwijk’s Atjeh. het verhaal van de bloedigste strijd uit de Nederlandse koloniale geschiedenis (2016). Beide heren spreken mij aan vanwege hun journalistieke aanpak van een historisch thema. Meer nog dan deze prestatie van Wim van den Doel. Waarom? Ze leggen, met Snouck, het dilemma bloot van de betrokken onderzoeker.
